Ant tirè; - trèdinyon; - epi siy mwens: yon meli-melo — tèt chaje — Akademi Kreyòl Ayisyen an. 

Entwodiksyon

Nouvo rezolisyon Akademi Kreyòl Ayisyen (AKA) an: Dispozisyon 17

Nouvo rezolisyon Akademi Kreyòl Ayisyen an pwovoke yon gwo kantite deba ki mete aksan sou “ pwoblèm enpòtan ki gen rapò ak òtograf, chwa alfabè a ansanm ak grafèm yo nan Kreyòl ayisyen. Sepandan, nou  remake deba yo pa pote anpil atansyon sou aranjman tipografik yo patikilyèman nan dispozisyon 17 la. Nan yon atik manch lonng li reyalize sou rezolisyon AKA 2023 a, Degraff (2023), fè konnen dispozisyon 17 la finalman, se sèl seksyon nan EsÒKA ki pa soulve gwo pwoblèm analiz. Menm si apre sa li pral kritike yon pwen espesifik konsènan « yatis » yo nan lanng nan. Pati final rezolisyon sa a ki rele "Dispozisyon 17", gade espesyalman itilizasyon "tirè" yo. Akademi an fè efò pou li ilistre divès kalite itilizasyon sa li rele, san li pa defini, "tirè" a. Menm si se vre gendwa pa gen anpil deba sou aspè lengwistik dispozisyon an, li enpòtan pou nou souliyen kèk ti defo li ta ka genyen. San yon definisyon Akademi an, nou oblije entèprete tèm "tirè" sa a fenomèn yo rele "tirè" nan prensip tipografi inivèsèl yo e ki lye ak reprezantasyon "trè orizontal" yo nan ekriti tèks yo. Sou baz sa a, nou idantifye yon varyete konfizyon konsènan itilizasyon tèm tirè a, ki ka kreye yon latriye erè posib pou yon moun ki ap ekri an Kreyòl.

Anvan nou adrese erè posib sa yo, li esansyèl pou nou konprann diferan kategori tirè ak wòl yo nan ekriti ak òtograf. Nou dwe egzamine tou règ tipografik ki gouvènen yo chak, enpòtans yo epi  diferansye yo kòmsadwa, sitou nan domèn ekriti alamen ak enfòmatik. Apre sa, nou pral esplore kijan nou dwe itilize eleman tipografik sa yo kòrèkteman lè nou ap sèvi avèk òdinatè. Sa a pral finalman mennen nou nan egzamine erè Akademi an ta sanble fè nan "Dispozisyon 17" la, konsènan itilizasyon tèm yo, nan mete aksan sou fòmilasyon ki ta preferab pou chak ka.

Premye Pati: Enpòtans Ponktiyasyon

Potomitan nan kominikasyon alekri

Siy tipografik yo pa yon seri eleman dekoratif, men yo se potomitan nan kominikasyon alekri. Yo gide lektè a atravè konpleksite lanng nan, yo fasilite konpreyansyon epi pote nyans sibtil nan chak tèks. Ponktiyasyon yo se zouti ki gen anpil valè pou nenpòt lanng.

Nan kontèks espesifik kreyòl la, yon lanng vivan plen richès, estandadizasyon eleman tipografi sa yo gen yon gwo enpòtans. Yo pa limite a yon senp konvansyon, men yo se mwayen pou garanti koyerans lengwistik epi prezève idantite espesifik lanng sa a.

AKA a, kòm gadyen lanng nan, gen yon wòl esansyèl pou jwe nan pwosesis sa a. Lè li bay detay sou itilizasyon siy tipografik yo, li kontribye nan etabli estanda ki pral pèmèt kreyòl la anrichi epi devlope. Nòmalizasyon sa a pral ankouraje aksè nan konesans, ekspresyon atistik ak kominikasyon efikas nan kominote ki pale kreyòl. Se konsa rezolisyon AKA a kapab bay pwomosyon lanng bon jarèt epi kontribye nan devlopman dirab tout bon vre.

Lè nou konsidere enpòtans ponktiyasyon an nan klète ak konpreyansyon tèks yo, li esansyèl pou mete aksan sou itilizasyon diferan siy ki gen rapò ak trè orizontal yo.

Diferan kategori trè orizontal yo

Anpil moun pran tout trè orizontal yo^[1] pou senkant kob ak degouden. Men, an reyalite, konvansyon tipografik yo gen yon latriye siy trè orizontal e yo chak gen fonksyon pa yo. Menm si genyen anpil kalite trè orizontal, nou ap konsantre nou sou 3 kalite tirè, trèdinyon ak siy mwens, paske se yo menm ki konsènen dispozisyon 17 la nan rezolisyon AKA a.

Tirè yo

Tirè yo, se enpe ti liy orizontal ki ap flòte nan mitan yon liy nan yon tèks epi ki pi long pase yon trèdinyon. Yo itilize yo pou kont yo, oswa yo akonpaye yo ak lòt tirè. An jeneral, tirè yo izole yon pasaj nan yon fraz pou mete aksan sou li. Tirè yo itilize pou separe gwoup mo yo, yo pa la pou separe pati mo yo tankou yon trèdinyon.

Kalite tirè ki pi komen yo se tirè kout, tirè mwayen, ak tirè lonng. Tirè sa yo pa sèlman diferan nan longè, men yo chak gen sèvis pa yo nan yon tèks.

1. Tirè Mwayen yo : Yon Anfaz sou enpòtans

Tirè mwayen an se yon mak ponktiyasyon ki mete aksan sou enfòmasyon moun nan ap bay la. Li yon ti kras pi long pase yon trèdinyon. Yo souvan itilize li pou endike yon peryòd tan oswa yon seri nimewo. Nan kontèks sa a, tirè a ta dwe entèprete pou vle di "nan entèval" oswa "nan peryòd". Se kòmsi ou mete yon limyè sou yon mo oswa sou yon fraz. Pa egzanp, nan fraz " ane 70-80 yo te toujou kaptive mwen", tirè a mete aksan sou peryòd espesifik la. Se li ki itilize pou fè enimerasyon tou, kit li vètikal ; kit li orizontal. Tirè mwayen an sèvi pou ranfòse mak ponktiyasyon ki anvan li a. Li travay tankou yon souliyman ki atire atansyon. Men kèk egzanp sou itilizasyon li :

Pou lis enimerasyon yo

men kèk fwi: pòm – zoranj – sitwon.

 

Pou separe entèval yo:

Ane 2000–2010 yo te make lavi m.

 

Pou diferansye separasyon yon mo senp ak yon mo konpoze

Men kèk moun pou ta rele: Jan-Pyè – Jan-Jak – ak Mari-Kamèl.

 

Pou separe limit yon entèval:

Chèz 1-10 rezève pou manm koral yo.

Paj 30-50 genyen anpil enfòmasyon enpòtan.

 

Itilizasyon nan lyezon chif:

Distans ant vil yo se 50-60 kilomèt.

Pwodwi a koute ant 30-40 goud konsa.

2. Tirè kadraten oubyen tirè lonng nan: Siyal Chanjman

Tirè kadraten an se li ki pi lonng nan tirè yo. Li se yon siy ponktiyasyon enteresan. Li jeneralman ranplase kèk lòt mak ponktiyasyon tankou: vigil, parantèz, pwen, ak pwen vigil. An jeneral, yo itilize li nan tèks ki mwens fòmèl yo. Li se yon karaktè ki frape, se sa ki fè anpil  ekriven pral souvan itilize li pou atire atansyon lektè a epi pou rezon estilistik tou. Li endike chanjman yo nan ton (nan ensiz yo) ak pou chanjman entèlokitè yo (nan dyalòg yo). Yo itilize li tou pou mete aksan sou notasyon enpòtan yo. Pa egzanp :

1-   Nan yon dyalòg:     

— Kòman ou ye?

— Trè byen, mèsi.

 

2-   Apre non karaktè yo nan teyat yo:

Alis. — ( pandan l ap gade deyò fenèt la). Kisa ou ap fè la?

Bòb. — ( k ap monte nechèl la). Mwen pa ka rete san ou.

 

3-   Pou ankadre pwopozisyon ensiz yo:

 

Chen an — yon bèje Alman — te tonbe jape byen fò.

 

4-   Nan fonksyon kazi-parantèz la:

Sè m nan — sa ki abite Pari a — vini vizite nou.

 

5-   Lè yo swiv pa ponktiyasyon final la:

Li ri byen fò — ha ha ha!

 

3. Tirè kout: Yon tirè polivalan,

Tirè kout la, ki pi kout pase tirè mwayen an, se yon karaktè polivalan pou plizyè rezon, espesyalman sou klavye Smatfòn. Disponiblite inivèsèl li ak kapasite li pou sèvi kòm siy mwens, yon separasyon chif, mo konpoze, ak tirè alaliy fè yo itilize li anpil. Men atansyon, yo sitou itilize li sou aparèy mobil, nan tèks ki pa fòmel oubyen lè gen rezon ki fè lòt yo pa disponib. Se li tou nou itilize nan sa ki rele tirè kondisyonèl la. Tirè kondisyonèl la pa yon tirè poukont li, se yon tirè lojisyèl yo mete poukont yo ki gide tèks la pou evite yo kanpe nan yon moman ki pa apwopriye, patikilyèman nan fen yon liy. Li sèvi pou ini de liy sa yo, lè yon mo nan fen yon liy e li twò lonng, li divize de pati mo sa yo. Li ka anpeche yon poz ki ta ka lakòz konfizyon sou yon mo konpoze oswa yon lòt eleman. Yon tirè kondisyonèl tankou limyè trafik, ki endike kilè pou ou kouri ak kilè pou ou kanpe.

4. Trèdinyon an: Yon lyen anndan yon mo

Trèdinyon ak tirè fasil pou konfonn. Dayè, toulède se de liy orizontal ki vini ant mo yo ak diferans longè yo ki mwens pase yon milimèt. An nou gade kòman yo sèvi ak trèdinyon an kòrèkteman.

Yon trèdinyon (-) se yon siy ki itilize pou relye plizyè eleman yon mo konpoze. Li pa ka ranplase ak okenn lòt kalite tirè. Li pa teknikman yon mak ponktiyasyon piske li pa  pèmèt nou ni pi byen defini ni pi byen òganize, ni pi byen li yon tèks. Se poutèt sa yo jwenn li nan mo konpoze. Panse a li kòm siman ki genyen ant brik yo nan yon kay ki reprezante mo yo. Govain (2022), fè konnen, fonksyon prensipal trèdinyon an … se fòme yon inite leksikal apati plizyè mo ki sèvi pou fè mo konpoze ki konpòte yo kòm yon sèl siyifye. Mo li lyannen yo kapab gen menm kategori gramatikal oubyen kategori gramatikal yo kapab diferan. Pa egzanp, avan-jou, Jan-Mari, kòd-gita, batmann-kè, jou bese-leve se yon seri mo konpoze ki fòme ak lòt mo. Yon trèdinyon pa janm antoure ak espas, li tou kole ak mo li relye yo. Li aji tankou lyen yo nan yon chèn, ini eleman yo nan yon mo.

5. Siy Mwens lan: Tirè Matematik la:

Siy mwens (-) yo rele pafwa tirè matematik la esansyèl nan aritmetik pou endike soustraksyon. Li gen menm longè ak siy plis la (+). Li se kab lè li nan mitan chif yo, sa ki montre a klè li diferan ak trèdinyon. An menmtan tou, siy mwens lan pi fonse pase yon tirè, e li plase pi wo pase li, yon jan pou li ka parèt nan mitan siy egal la. Pa egzanp, 2 − 3 = − 1. Li konparab ak yon kle pou rezoud operasyon matematik.

 

Dezyèm Pati: Nòmalizasyon enfòmatik

Enfòmatik nan lanng yo: yon enperatif nan laj nimerik la

Enfòmatik nan lanng kounye a se yon nesesite nan laj nimerik nou an. Tout lanng, san okenn esepsyon, dwe ekipe ak zouti epi resous ki nesesè pou yo ka entegre totalman nan monn enfòmatik la. Sa ale pi lwen pase yon senp itilizasyon, paske sa pral itil tou nan koze tradiksyon otomatik, lekti otomatik lanng elt. sou yon echèl mondyal.

Nan kontèks sa a, kreyòl pa ka yon esepsyon. Pou li ka evolye an amoni ak kondisyon teknolojik aktyèl yo, li enperatif pou estandadize eleman tipografik li yo epi byen prepare li pou nou ka itilize òdinatè. Devlopman sa a se yon pati nan kontinite natirèl la nan adaptasyon nan tout lanng nan laj nimerik la.

Unicode jwe yon wòl santral nan tranzisyon sa a. Li se yon estanda entènasyonal ki bay chak karaktè nan chak sistèm ekriti yon nimewo inik, ki pèmèt reprezantasyon inivèsèl yo atravè tout aparèy ak lojisyèl. Pou kreyòl, adopsyon Unicode se yon etap enpòtan nan direksyon entegrasyon konplè li. Lè nou estandadize ak enfòmatize kreyòl la, nou ap pèmèt lanng sa a boujonnen nèt. Sa ouvri pòt aksesiblite, edikasyon, kominikasyon ak espresyon atistik pou kominote ki pale kreyòl la. Apwòch sa a pi plis pase yon senp modènizasyon, se yon afimasyon sou enpòtans ak vitalite kreyòl la nan monn konekte nou an.

Lè nou konsidere nesesite Nòmalizasyon enfòmatik sa a vrèman vre, nou dwe, nan cheminman lanng kreyòl la, pou jwenn aksè nan senbòl yo ak siy grafik ki nesesè pou anrichi tèks nou yo. Poutèt sa, nou mete yon ti gid rekonesans tou kout pou siy nou sot pale yo. Konsa sa va yon agiman anplis pou montre kòman yon bon diferansyasyon chak siy yo enpòtan pou fòma dokiman nou yo.

Gid pratik pou tape diferan tirè, trèdinyon epi siy mwens.

Men kijan yo tape tire sa yo sou yon òdinatè:

1. Tirè Mwayen an (–):
• Sou pifò klavye, li ant zewo (0) a ak siy egal la (=). Gen lòt ki pa genyen li epi jeneralman ou ap oblije mete li kòm yon karaktè espesyal oswa itilize karaktè tire pito.
• Lajè: lajè lèt n nan oubyen yon demi kadraten.
• Senbòl Unicode: U+2013

 

 

2. Tirè Long  (—):
• Sou pifò klavye, li pa dirèkteman aksesib. Ou ka kopye epi kole li nan tèks ki sèvi ak li, oswa itilize rakousi espesifik depann sou lojisyèl ou ap itilize a.
• Lajè: lajè lèt m nan oubyen yon kadraten.
• Senbòl Unicode: U+2014

 

3. Tirè kout la (‐):
• Li prezan sou pifò klavye yo, kote lòt tirè yo pa disponib.

 

4. Trèdinyon an (‐):
• Sou pifò klavye yo, li akote (0) (zewo) sou ranje anlè a.
• Lajè: lajè yon ka kadraten.
• Senbòl Unicode: U+2010
5. Tirè matematik la, siy mwens (−):
• Sou pifò klavye li pa dirèkteman aksesib.
• Lajè: li yon ti kras pi laj pase yon demi kadraten
• Senbòl Unicode: U+2212

---

[1] N ap note konn gen diferans sibtil sou koze ponktiyason nan lanng yo, men yo pa anpil. Nou fè chwa itilize nan tèks sila a konvansyon ponktiyasyon nan franse piske an jeneral, se konvansyon franse yo nou itlize nan tipografi nan lanng kreyol la.

Twazyèm Pati: Analiz Erè nan Dispozisyon 17

Apre analiz Dispozisyon 17 la ki gen rapò ak itilizasyon tirè nan sistèm òtograf la, nou swete ofri kèk klarifikasyon. Sijesyon sa yo gen entansyon ranfòse konsistans epi ankouraje yon pi bon konpreyansyon sou règ ak prensip sa yo. Li enpòtan pou n presize pwopozisyon sa yo fèt nan yon lespri konstriktif, nan objektif pou amelyore klète ak koyerans direktiv yo. Nou konsyan konpleksite ki lye ak nòmalizasyon yon lanng e nou akeyi efò ki fèt pou asire itilizasyon lanng kreyòl la annamoni.

Dispozisyon 17- Itilizasyon tirè nan sistèm òtograf la

 

Imaj 1: Dispozisyon 17.1, 17.2 ak 17.3. Sous AKA(2023).

Selon analiz nou yo, pwopozisyon 17.1, 17.2 ak 17.3 pa korèk, yo ta dwe ‘’Sistèm òtograf la sèvi ak trèdinyon ‘‘-’’. Efektivman, nan tou lè twa ka yo, nou ap trete yon seri mo konpoze, kidonk se nan trèdinyon nou ye. Li ta entèresan tou si AKA ta note, trèdinyon an ensekab sa vle di, li pa gen okenn espas ki separe eleman mo yo ak li.

 

Imaj 2:Dispozisyon 17.4. Sous: AKA(2023).

 

Si efektivman ‘’ tirè dyalòg’’ la korèk, nou ka obsève siy tipografik “-’’ a, pa yon tirè dyalòg men pito yon trèdinyon nan referans tipografik yo epi langaj UNICODE la. Li ta preferab tou si AKA ta itilize yon tèm tankou ‘’tirè long’’, piske tirè sa a, se pa nan sèl dyalòg li itilize. Nan ka sa a, pwopozisyon kòrèk la ta dwe “Sistèm òtograf la sèvi ak tirè long “—’’

Imaj 3:Dispozisyon 17.5. Sous: AKA(2023).

Selon menm analiz anlè yo, pwopozisyon sa pa kòrèk, li ta dwe ‘’Sistèm òtograf la sèvi ak siy mwens

‘‘−’’. Dayè, nou ka remake nan egzanp lan, trè orizontal ki reprezante a pa plase nan mitan egal la, jan konvansyon tipografik yo mande sa.

 

Imaj 4:Dispozisyon 17.6.; 17.7.; 17.8.  Sous: AKA(2023).

Pwopozisyon yo manke kòrèk tou paske li ta preferab si AKA ta itilize tèm tirè mwayen pandan li ap presize aprè li gen yon espas sekab ak kilè gen yon espas ensekab. Li ta enteresan tou pou AKA presize li ka itilize pou enimerasyon orizontal la nan 17.6. Nou ap remake, nan egzanp ki nan 17. 8 yo AKA mete ni trèdinyon ak tirè mwayen nan egzanp li yo nan menm kontèks la, sa ki souzantann diferans yo pa te fèt alavans.

 Konklizyon

Anbigwite ki genyen nan itilizasyon mo "tirè" nan Akademi Kreyòl Ayisyen an soulve kèk kesyon enpòtan: ki objektif presi ki te dèyè chwa sa a, pandan yo te kapab konsidere lòt tèm ki pi apwopriye? Li posib pou desizyon sa a te pran nan objektif pou senplifye, soulaje yon seri konpleksite nan ekriti lanng nan. Sepandan, li esansyèl pou sonje apwòch pou elimine difikilte oswa konfizyon pa dwe lakòz yon senplifikasyon ki egzajere e ki pa konfòm ak règ epi konvansyon entènasyonal yo. Mo Estandatizasyon nan lengwistik  montre rijidite syantifik la, nan tout demach, rete esansyèl.

Li posib tou pou yon pati nan anbigwite sa a rive nan yon senp ti bliye, oswa petèt nan yon mank konpreyansyon nan nyans ki genyen ant diferan siy ki se liy orizontal yo, tankou tirè, trèdinyon ak lòt eleman ki gen rapò. Nan mezi nou pa te rive konprann motivasyon ki dèyè apwòch AKA a, li sanble enperatif pou nou te fè yon distenksyon klè ant siy tipografik sa yo. Sa te pèmèt nou konprann, an reyalite, siy tipografik yo pa sèlman la kòm eleman dekoratif, men pito kòm zouti esansyèl pou estandatizasyon lengwistik ki korèt toutbon vre.

Nou ap sonje tou chak siy tipografik gen plas ak fonksyon pa yo nan lanng espesifik ki adopte yo, epi li lejitim pou Akademi an kapab adopte pwòp konvansyon pa li sou sijè sa a. Travay nou an pa la pou dikte okenn enperatif pou Akademi an, men pito sigjere yon metòd analiz ki pi solid ak yon kout je ki pi syantifik, yon fason pou garanti klate ak konsistans nan itilizasyon eleman tipografik yo.

Nòmalizasyon eleman tipografik yo pote yon chanjman enpòtan ak devlopman dirab nan itilizasyon ak pwomosyon lanng  nan. Kreyòl la, entegre nan epòk nimerik la, vin tounen yon zouti aksè, edikasyon ak ekspresyon atistik pou kominote ki pale kreyòl la. Apwòch sa a se yon afimasyon enpòtans ak vitalite kreyòl la nan monn konekte nou an. Estanda tipografik, sitou an kreyòl, esansyèl pou prezève idantite lengwistik. Enfòmatize lang yo, ak adopsyon yon estanda jeneral, ap elaji orizon kreyòl la.

Otè : Patrice Kanndèl Edouard. ( Etidye Lengwistik Aplike nan inivèsite Leta Ayiti epi Ekonomi nan Inivèsite Quisqueya)

Klike sou lyen sa a, si w vle pibliye sou haititchala.com : InfoPUBLICATION

-- 

VWA TOUT MOUN KONTE !

Ann konekte sou 

Facebook Twitter Instagram

Pou tout kritik, erè, omisyon ak sigjesyon ekri otè a sou kanndeledouard@gmail.com. 

Bibliyografi

DeGraff, M. (2023). Brase lide sou pwojè « estandadizasyon » ekriti kreyòl la - pou n kore edikasyon ak devlopman ann Ayiti e pou n ede Akademi Kreyòl Ayisyen (AKA) nan misyon li. Rechèch Etid Kreyòl, volim 2(nimewo 1), 43‑90.

Des tirets plus ou moins étirés. (s. d.). Antidote.infò. https://www.antidote.infò/fr/blogue/enquetes/des-tirets-plus-ou-moins-etires

Govain, R. (2022). Fenomèn sandi e pwoblèm òtograf an kreyòl ayisyen : Kèk pwopozisyon. Rechèch Etid Kreyòl, volim 1(nimewo 1), 205‑241. https://doi.org/10.57222/RIND8939

Grammarly. (2023). Dashes : How to use them in Sentences | Grammarly. Dashes : How to Use Them in Sentences | Grammarly. https://www.grammarly.com/blog/dash/

Lacroux, J. (2008). Orthotypo : orthographe et typographie françaises, dictionnaire raisonné.

Ramat, A., & Benoit, A. (2017). Le ramat de la typographie.

Tiret : Emplois divers. (s. d.). BDL. https://vitrinelinguistique.oqlf.gouv.qc.ca/index.php?id=23376&utm_source=BDL&utm_campaign=Redirection+des+anciens+outils&utm_content=th%3D2%26t1%3D%26id%3D3376

Tiret : mise en valeur. (s. d.). BDL. https://vitrinelinguistique.oqlf.gouv.qc.ca/index.php?id=23378&utm_source=BDL&utm_campaign=Redirection+des+anciens+outils&utm_content=id%3D3378

Trait d’union. (s. d.). BDL. https://vitrinelinguistique.oqlf.gouv.qc.ca/index.php?id=20324&utm_source=BDL&utm_campaign=Redirection+des+anciens+outils&utm_content=th%3D1%26th_id%3D324

Unicode 15.1.0. (s. d.). https://www.unicode.org/versions/Unicode15.1.0/

---

[1] N ap note konn gen diferans sibtil sou koze ponktiyason nan lanng yo, men yo pa anpil. Nou fè chwa itilize nan tèks sila a konvansyon ponktiyasyon nan franse piske an jeneral, se konvansyon franse yo nou itlize nan tipografi nan lanng kreyol la.